BASINÇLI KAPLAR

BASINÇLI KAPLAR (TANKLAR)

 

Bu yazının amacı; basınçlı kaplar hakkında bilgi vermek ve basınçlı kaplar başlığı altına giren hava tankı, genleşme tankı, hidrofor tankı, boyler gibi tankların özellikleri, nasıl çalıştıkları, nasıl olması gerektiklerini anlatmaktır.

Anahtar Kelimeler: Basınçlı Kap, Basınçlı Tanklar, Hidrofor Tankı, Genleşme Tankı, Boyler, Hava Tankı

TANKLAR

Tank: Burada sözü edilen tanklar hava depolamaya yarayan araç olarak tanımlanır. Bunlar basit, standart, kaynaklı ve tek parçadan oluşan tanklardır.

Basınçlı kap: Silindirik veya küresel bir geometrik şekle sahip belirli bir basınca maruz kalacak belirli kurallara ve hesaplara göre imal edilen ve et kalınlığı seçilen tank ya da kazanlardır.

Basınçlı kap kapsamına giren basınçlı tanklar, iç basıncı 0,5 bardan yüksek olan tanklardır. 0,5 bardan düşük iç basınca sahip tanklar basınçlı kap sınıfına girmezler. Tanklarda malzeme olarak genellikle alüminyum ve çelik kullanılır. Tankların et kalınlığı üretim standardında belirtildiği üzere çeliklerde 2 mm’nin alüminyum tanklarda 3 mm’nin altına inemez. Korozyon payı ise basınçlı tanklar için en 0,5 mm belirlenmelidir. Tank kalınlığı belirlendikten ve üretimi yapıldıktan sonra üretici, deneme testleri yapar. Bunlar tahribatlı ve tahribatsız testler olarak 2 gruba ayrılır. Tahribatlı testlerde üreticistandarlarda belirtilmiş olan sayıda, standartlarda belirtilmiş olan basınçta ve belirli bir sayıda tank üstünde zorlayıcı testler yapılır. Tahribatsız testler ise 5 gruba ayrılır. Gözle muayene, ultrasonik muayene, manyetik partikül, radyografik ve sıvı sızdırma testidir. Tankların korozyona karşı önleme alınmış olması gerekmektedir. Tankın temizleme ve bakım aralıkları olmalıdır. Bu yüzden tanklara üretim sırasında gözetleme delikleri, el giriş delikleri, adam giriş delikleri açılır. Bunlar çalışmaya uygun aralıklarda olmalıdır. Örneğin el giriş deliklerinin çapı en az 100 mm olmalıdır ki el ve lamba tank içerisine girebilsin.Basınçlı kaplarda kaynak alın kaynağı şeklinde yapılmalıdır. Ancak çapı belli bir ölçüyü geçmeyen bombe şeklinde üst baş kısımların çift köşe kaynakla da birleştirilebilir. Kaynakların hiçbir şekilde 2’den fazla kesişimi olmamalıdır. 2’den fazla kesişim yeri olan kaynak uygunsuz kabul edilir. Basınçlı kapların tümünde bulunması gereken işaretlemeler ve etiketler vardır. Bunlar üretici firma tarafından güncel yönetmeliklere ve standartlara göre yapılmalıdır. İşaretlemeler en az listelenen şekilde olmalıdır.

• Üretici firmanın ismi
• Türk malı deyimi veya bununla ilgili güncel istenen işaretleme
• İmal yılı
• Esas alınan standart
• En yüksek işletme basıncı
• Hacim
• Kapasite

Tankların hepsinde kullanılması gereken hem kullanımı kolaylaştıran hem de güvenlik önlemi sağlayan bir takım ekipmanlar vardır. Bunlar standartlarda da belirtilmiş olup kullanımı ve bulundurulması zorunludur.

• Manometre

Tank iç basıncını gösterir. Burada iç basıncı dediğimiz tankın çalışma sırasında havanın sıkıştırılmış olmasıyla oluşan basınçtır ve çalışma basıncı olarak adlandırılır. Çalışma basıncı tank etiketinde bulunan ve kullanımı önerilen çalışma basıncını geçmemelidir. Tankların üretimi sırasında yapılan tüm mukavemet hesapları tank çalışma basıncının yaklaşık olarak %10 fazlasıbaz alınarak yapılır. Test basıncı da yine çalışma basıncının 1,5 katı alınarak belirlenir. Yıllık periyodik kontrollerde de bu test basıncına göre tanka hidrostatik test yapılarak sağlamlık ve sızdırmazlık kontrol edilir.

• Prosestat

Basınçlı kaplarda sistemin durma ve başlama basıncını ayarlar. Basınç ayar şalteri olarak da adlandırılırlar. Her basınçlı kapta en az 1 tane bulundurulması gereklidir. Prosestatlar manuel olarak da ayarlanabilirler. Üzerlerindeki cıvata sayesinde döndürülerek açma ve kapama basınçları arttırılıp azaltılabilir. Kullanıcı kendi ayarlayabilir fakat üreticinin veya yetkili kişinin ayarlaması önerilir. Vidalı kompresörlerde ayar düzeneği kompresör üzerindeki elektronik ekran sisteminden yapılır. Ayarının bozulmaması içinse genellikle kompresör imalatçı prosestat ayarlarını yaptıktan sonra şifreleme sistemiyle korur.

• Hava Filtreleri

Bazı basınçlı kaplarda bulundurulması zorunludur. Çekilen havadaki partiküller bu hava filtresinden geçeren takılır ve hava temizlenmiş olur.Kompresör çeşidine göre hava filtreleri de çeşitlilik gösterir. Uygun hava filtreleri seçilerek bunların düzenli olarak değişimi sağlanmalıdır.

• Yağ Filtreleri

Bazı basınçlı kaplarda bulundurulması gereklidir. Basınçlandırılan havanın tanktan çıktıktan sonra yağ filtrelerinden geçerken hava içindeki yağ yağ filtrelerinde toplanır. Kullanılan havanın özellikle makinaları çalıştırıyorsa, makinalara temiz hava gitmesi sağlanır. Yağ filtrelerinin üzerindeki göstergeden filtrenin kullanılabilir durumda olup olmadığına bakılabilir. Gösterge üzerindeki sınır değer geçilmişse yağ filtresi değiştirilmelidir.

• Kurutucu

Tankların içinde basınç altında havanın yoğunlaşmasıyla nem oluşur ve tankın dibinde bu nemin birikmesi korozyona sebep olabilir. Bunun dışında hava tankındaki basınçlı havanın makinaları çalıştırması dolayısıyla nemli havanın makinalara gitmesi makinaların zarar görmesine sebep olabilir. Bunun için kurutucu mutlaka kullanılmalıdır. Kurutucular havanın kurumasını ve nemin tekrar yoğunlaşmamasını sağlar. Kurutucularda da farklı tipler var. Kurutucu tipi seçiminde dikkat edilmesi gereken konu çalışma ortam sıcaklığıdır. Örneğin solutma tipi kurutucu 2⁰C’nin altında çalışamaz duruma gelir. Kurutucu seçerken ortam sıcaklığına dikkat edilmelidir.

• Emniyet Ventilleri

Güvenlik açısından önemlidir. Basıncın, çalışma basıncının üstüne çıktığında ayarlanan basınçta açılmasını ve içerideki havayı tahliye ederek basıncın düşürülmesini sağlar.

• Blöf Musluğu

Basınçlı kapların kullanımı sırasında özellikle günlük bakımlarda hergün bu tahliye musluğu açılarak içeride birikmiş yağ ve kirin atılması sağlanmalıdır. Blöf muslukları vanaları kolay açılır kapanır olmalıdır. Tahliye açıklığının da standartlarda belirtildiği şekilde olması gereklidir.

Bu ekipmanların bulundurulması gereken basınçlı kaplar ise basınçlı hava tankı, hidrofor tankı, genleşme tankı, boyler’dir. Kısaca bahsetmek gerekirse;

Kompresör Hava Tankı

Havayı hava filtresi yoluyla içine çekip, yüksek basınçla birlikte dışa aktaran sisteme kompresör denir.

Kompresörler ilk olarak çalışma gücünü kolaylaştırmak için icat edilmiştir. Kompresörler günümüzde sanayinin birçok alanında kullanılır. Özellikle havayla çalışan birçok makine için kompresör sistemi vazgeçilmezdir. Örneğin;  vidalı matkaplar, vinçler, temizlik araçları gibi birçok cihaz ve makinanın çalışması için kompresörler kullanılmaktadır. Kompresörlerin çeşitli kullanımı da kompresör gelişimini hızlandırarak çeşitli kompresör türlerinin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Kompresör çeşitleri;

• Pistonlu kompresörler
• Turba kompresörler
• Jet kompresörler
• Yer değiştirmeli kompresörler
• Hidrolik kompresörler
• Vidalı kompresörler

Birçok çeşidi olan kompresörler 2 ana grupta sınıflandırılırlar. Bunlar pistonlu kompresörler ve turbo kompresörlerdir. Pistonlu kompresörler pistonun silindirik eksen içerisinde ileri geri hareketi ve ya pistonun kendi ekseninde dönerken lamellerdeki havayı sıkıştırması prensibiyle çalışır. Turbo kompresörlerde havanın akışkanlığından faydalanılır. Dönen kanallı sisteme sahip olan turbo kompresörlerde hava kanallara girdiğinde kanallardan geçerken dönen kısımları da bir merkezkaç kuvveti kazanır.

Vidalı kompresörlerden bahsetmek gerekirse vida dişleri dönerken giren havayı dişler ve silindirik yüzey arasına sıkıştırır. Hava basınçlanmış şekilde basınç bölmesine alınır. Bu kompresörlerin avantajı hiçbir şekilde sürtünme olmadığı için aşınmada olmaz. Turbo kompresörlerin pistonlu kompresörlere göre yağ tüketimi, bakım onarım maliyeti ve satın alma maliyeti daha azdır. Pistonlu kompresörlerin ise enerji tüketim maliyetleri daha azdır.

Genleşme Tankı

Genellikle ısıtma sistem tesisat elemanı olarak kullanılır. Isıtma sisteminde kullanılan suyun miktarı değiştiğinde su basarak basıncın aynı seviyede tutulmasını sağlar. Bu yüzden genleşme tankları denge tankları olarak da adlandırılırlar. Membranlı tanklardır. İçerideki membran su ve havayı birbirinden ayırır. Membranlar; balonlu membran ve diyafram membran olarak 2 türlüdür. Diyafram membranlı tanklar balon membranlı tanklara göre daha az tercih edilirler. Diyafram membranlı genleşme tanlarında su direk olarak tank yüzeyine temas ettiği için daha çabuk korozyon oluşumu meydana gelir. Bunun dışında 2 membran türünde de membranın delinmesi halinde tankta korozyon oluşumu başlar. Bu yüzden membranın sağlamlığı düzenli bakımlarda kontrol edilmelidir. Bunun için tankın üstünde bulunan subap da kullanılabilir. Subaba basılara sadece hava geldiğine bakılır. Bunun dışında yıllık periyodik kontrollerde de basınç testlerinde sağlamlığı kontrol ettirilebilir.

Hidrofor Tankı

Hidrofor tankları basıncı düşük suların basınçlandırılarak istenilen yere aktarılmasını binalarda ve tesislerde suyun iletilmesine yardımcı olan tesisat elemanıdır. Genleşme tankları ile aynı çalışma prensibine sahiptir. İçlerindeki membran su ve havanın birbirine karışmasını önler. Yine genleşme tankı ile aynı şekilde subabından sadece hava geldiği kontrol edilerek membranın sağlamlığı test edilebilir. Yıllık periyodik kontrollerde tank dayanımı hidrostatik testlerle kontrol edilir.

Boyler

Boyler tankları ısıtma sistemlerinde kullanılırlar. İçerisinde rezistans şeklinde borular vardır. Bu borulardaki sıcak su boylerin içerisindeki suyu çevreler ve suyun ısınmasını sağlar. Bu şekilde sıcak su ihtiyaç duyulduğunda boylerden sisteme hazır sıcak su aktarılır. Tankın dış çeperinde izolasyon koruması vardır. İzolasyonda ısınan suyun soğumasını yani tank yüzeyinden dışarıya ısı aktarımını(conduction) önler. Boyler tanklarında da manometre ve emniyet ventillerinin bulundurulması gereklidir.

Basınçlı Hava Tankı

Kompresör hava tankları ile aynıdır. İçerdeki basınçlı hava çalışacak ekipmana veya makinaya aktarılır. Tankların standartlardaki tekniklere uygun üretilmesi ve kullanılması gerekmektedir.

Basınçlı Kaplarda Bakım

Basınçlı kapların bakımı günlük, haftalık, aylık ve yıllık olarak yapılırlar.

Günlük bakımlarda;

• Yağ soğukken yağ seviyesi kontrol edilir. Yağ konulması gereken durumlarda üreticinin tavsiye ettiği yağ ve yağ cinsi kullanılmalıdır.
• Tank içerisindeki su birikintisi ve yağ blöf musluğu açılarak tahliye edilir.

Aylık bakımlarda;

• Bakım hizmetleri yapılmadan önce mutlaka içindeki hava boşaltılmalı. Elektrik kesilmeli.
• Tüm aksesuarlarda ve bağlantılarda hava kaçağı olup olmadığı kontrol edilir.
• Silindirlerde ve borularda birikmiş tozlar varsa temizlenir. Kayış kontrol edilir. Değiştirilmesi gerekiyorsa değiştirilir.
• Kompresör odası yanıcı ve parlayıcı malzeme olup olmadığı kontrol edilir ve temizlenir.
• Civatalar gevşemişse sıkılır.
• Prosestatın başlama ve durma basınçları kontrol edilir.

Yıllık bakımlarda ise;

• Örneğin kompresör hava tanklarında, yıllık bakımlarda kompresör üreticisi tesis ettiği kompresörün toplam çalışma sürelerini kontrol ederek belirli bir saati geçtiğinde kompresöre bakıma gelinerek hava filtrelerinin değişimini sağlarlar, yağ miktarını ayarlar ve kompresör çalışma sistemini kontrol ederler.

Basınçlı kaplarda bakım önemlidir. Tüm bu günlük, haftalık, aylık ve yıllık bakım şartlarına uyulması gereklidir. Hatta bakımların yapılmasının düzenli takibi için basınçlı kapların bulundurulduğu alanlara görülebilecek yerlere bakım kontrol formları asılarak bunlar doldurulmalıdır.

Periyodik Kontroller

Basınçlı kapların periyodik kontrolleri İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık Ve Güvenlik Şartları Yönetmeliğinde belirtilen TSE standartlarına göre yapılır. Birçok aksesuarın doğru çalışması kontrollerinin yanı sıra hidrostatik test uygulanır. Hidrostatik test su basıncı uygulanan tahribatlı bir muayene yöntemidir. Bu yöntem basınçlı kapların imalatında da tahribatsız muayenelerle birlikte ürünün piyasaya sürülmeden önce geçirdiği testlerden biridir. İmalatçı firmalar hidrostatik testlerin dışında pnömatik testlerde uygulamaktadır.

Basınçlı Kaplara Yönelik İlgili Mevzuatlar

• 22/5/2003 tarihli 4857 Sayılı İş Kanunu
• 06.2012 tarihli 6331 Sayılı İş Sağlığı ve İş Güvenliği Kanunu Basınçlı Ekipmanlar Yönetmeliği (97/23/AT) (Resmi Gazete Tarih: 22/01/2007 Sayı:26411)
• Basit Basınçlı Kaplar Yönetmeliği (87/404/AT) (Resmi Gazete Tarih: 30/12/2006/ Sayı:26392)
• İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık Ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği (2009/104/EC) (Resmi Gazete Tarih: 25/04/2013/ Sayı:28628)